نانوتكنولوژي يك پديده علمي چندمنظوره ، شامل ساخت و استفاده از مواد ، ابزارها وسيستمها در مقياس نانو است. در واقع به معناي علم دستيابي به زير ساختهاي پديدهها و استفاده ازسيستمهايي در سطح مولكولي با عملكرد جديد است. امروزه نانو تكنولوژي در زمينههاي بسياري رسوخ كرده كه شايد بتوان گفت مهمترين آن داروسازي است كه منجربه وجودآمدن دارورساني نوين شده است.
دارورساني در بهبود روند درمان اميدهاي بسياري ايجاد كرده است كه از جمله ميتوان به كاربردهاي آن در بيماريهاي صعب العلاج اشاره كرد.
دارورســانــي نــويـن مـوفقيـتهـاي چشمگيـر خود را مديون نانو ذرات است كه نانو ذرات نيز به نوبه خود مديون خصوصياتي چون:
1- ظرفيت بالا براي حمل دارو
2- سطح فعال بسيار وسيع براي واكنش
3- كوچكي مناسب براي عبور ازسطوح خوني
4- قابليت تجمع دربافت هدف
5- سميت پايين
اســـت. صــنــعـــت داروســـازي از نــقـطــه نـظــر دارورسـانـي ، تـاكـنـون از طـريـق فـنـاوري نانو به دسـتــاوردهــاي چـشـمـگـيــري رسـيـده اسـت. در سيستم دارويي قديم به علت غيرواقعي بودن دز دارويي ، از لحاظ مقدار نياز براي درمان ، بسياري از آن در دســتــگــــاه گــــوارش ، گـــردش خـــون و بافتهاي واسط به هدر ميرفت تا مقدار مورد نظر به سلولهاي هدف برسد كه ميتواند اين داروهـــاي جـــذب شــده در طــول مـسـيــر ايـجــاد عـوارض جانبي كند كه در بيماريهاي ديابتي و سـرطان ، باعث ريزش مو و عوارض بسياري خواهد شد يا تزريق مكرر باعث دردناك شدن بافتها ميشود كه براي بيمار غير قابل تحمل اســت ؛ امـــا فــنــاوري نــانـو در دارورسـانـي راه حلهايي انديشيده است.
دارورساني نوين عبارتند از: رساندن دارو در يك زمان و با دز كنترل شده به اهداف دارويي خاص ، اين كار به نحو چشمگيري ، ايمن تر و بسيار مؤثرتر از پخش دارويي در تمام بدن است كه سبب ميشود عوارض جانبي و دز مصرفي كاهش يابد.
در واقع رساندن دارو در يك زمان معين با دز كنترل شده به اهداف خاص كه باعث كاهش عوارض جانبي ، درمان سريع تر و اختصاصي براي هر يك از افراد است. اين شيوه دزهاي مصرفي را كاهش ميدهد و ميتواند باعث دل گرمي بيماران براي ادامه رژيم مصرف دارويي صحيح شود. استفاده بهتر از دارورساني ، اجازه استفاده از روشهاي درماني جديد را ميدهد. اين فناوري جديد ، امكان استفاده از داروهاي بسيار سمي را نيز ميدهد. سيستمهاي دارورساني نوين براي اينكه قادر به رساندن دز مورد نياز دارو در زمان معين به سطح هدف باشند از سيستمهاي طراحي شده نانومتري فعال يا غير فعال استفاده ميكنند ، پس بايد اين گونه گفت كه گذر از گذرگاه نانوتكنولوژي براي رسيدن به اهداف نهايي دارورساني الزامي است.
مهمترين نانو ساختارها و نانو داروهايي كه در دارورساني نوين كاربرد دارند عبارتند از:
1- ليپوزومها براي نفوذ بهتر
2- كپسوئيد و ويروسها براي انتقال دارو
3- نانو ذرات مورد استفاده براي انتقال دارو
4- نانوكپسول ها
5- نانوسرنگهاي سلولي
6- دارورساني با نانوسوسپانسيون
7- استفاده از ماكرومولكولهاي خود تجمع دهنده براي حمل دارو
پرواضح است كه امروزه داروهاي قديمي و تا حدودي كنوني ديگر مورد استقبال شركتهاي داروسازي واقع نمي شود. حال آن كه رسوخ نانو تكنولوژي در صنعت داروسازي منجر به دگرگونيهاي شگرفي شده است كه از جمله آنها دارورساني نوين است. شايد بتوان گفت دارورساني نوين انقلاب علمي-تجاري داروسازي و پزشكي بوده است كه نسيم نويد بخش بيشتر و بهتر زندگي كردن را به انسان ميدهد.
دارورسانی با نانوسوسپانسيون ها
قسمت اعظم تركيبات شيميايي جديدي كه به منظور ساخت داروهاي جديد منتشر ميشوند ، نامحلول و يا كم محلول در آب هستند و بنابراين جذب كمي نيز دارند و اين مسأله ، مانع بزرگي در برابر ساخت فرمولاسيونهاي كارامد از اين تركيبات به شمار ميرود. نانو سوسپانسيونها نوعي توزيع كلوئيدي ذرات خالص داروها در اندازههاي كـوچـكتـر از ميكـرون هستنـد كـه بـا استفـاده از سـورفـاكتـانـت پـايـدارشـده اند. از نانو سوسپانسيونها براي فرمولاسيون داروهايي كه هم در آب و هم در روغن نامحلول هستند نيز ميتوان استفاده كرد. استفاده از فناوري نانو درسوسپانسيون ها ، باعث فراهم آوردن امكان استفاده از اين داروها بدون نياز به استفاده ازحلالها ميشود. به كمك اين فناوري ، دارو در حالت بلوري مدنظر نگهداري شده در حالي كه اندازه نانو ذرات آن كاهش يافته و اين نكته باعث افزايش سرعت حل شدن و افزايش جذب دارو ميشود.
از نانوسوسپانسيونها براي انتقال مقادير زيادي از داروهاي كم محلول در آب به مغز همراه با كاهش عوارض جانبي داروها نيز ميتوان استفاده كرد. نانو سوسپانسيونها در انواع مختلف ، روشهاي تجويز دارند از جمله: روشهاي تزريقي ، خوراكي ، موضعي ، ريوي و انتقال هدفمند دارويي.
از نانوسوسپانسيونهاي خوراكي به طور اختصاصي براي افزايش سرعت و جذب داروها استفاده ميشود. علاوه بر افزايش سرعت اثر داروها ، كاهش دفع داروها ، افزايش دز موثر دارو و كاهش تحريك پذيري معده نيز گزارش شده است. براي دارورساني به ريـههـا ، افشـانـههـا داراي ذرات ريـز دارويـي هستنـد ، اما از مشكلات اين سيستمهاي دارورســــانـــي ، تـــوزيـــع نـــاهـمـگـــون ذرات دارويـــي در قـطـــرات حـــامـــل آنهـــا اســـت. نانوسوسپانسيونها اين مشكل را با افزايش تعداد ذرات در هر قطره برطرف ساخته اند و بدين ترتيب ، سرعت اثر داروها و ميزان جذب آنها نيزافزايش يافته است. در مجموع نانو سوسپانسيونها نه تنها مشكل حلاليت دارو را برطرف كرده اند ، بلكه با تغيير خواص دارويي دارو ، باعث بهبود كارايي و عوارض جانبي آنها نيز شده اند.
دارو رسانی هوشمند
بسياري از داروها نه تنها خواص درماني مناسبي ندارند بلكه عوارض جانبي زيادي نيز از خود نشان ميدهند ، زيرا علاوه بر نقطه اثر ويژه خودشان ، در نواحي ديگر بدن نيز موثرند .
براي اينكه يك دارو از لحاظ درماني مؤثر بماند لازم است تا رسيدن به محل اثر محافظت شود و ويژگيهاي زيستي و شيميايي آن حفظ شود. Paul Ehrlich در قرن 19 ، حاملان دارو را به عنوان جعبههاي جادويي بيان كرد كه ميتوانند دارو را دقيقاً به همان سلول هدف منتقل كرده و به سلولهاي مجاور آسيبي وارد نكنند. فناوري نانو ، امكانات زيـادي را بـراي تـوسـعـه و بـهـبـود كـيـفـيت انتقال دارو فراهم كرده است به طوري كه سيستمهاي حامل دارو ، حلاليت پايداري كنترل دز و نيمه عمر حضور دارو را در گردش خون بهبود بخشيده اند.
حاملان دارو بايد به راحتي در گردش خون جا به جا شوند ، از طرفي هم بايستي به اندازه كافي كوچك و انعطاف پذير باشند تا اولا بتوانند به سادگي به سلول مورد نظر برسند و ثانياً توانايي آزاد سازي دارو در سلول و يا بافت هدف را داشته باشند. همچنين زمان آزاد سازي دارو نيز مهم است ، زيرا اگر دارو خيلي سريع آزاد شود امكان جذب كامل آن وجود ندارد يا ممكن است با تحريك لوله گوارش ، عوارض جانبي داشته باشد. دارو رساني هوشمند به اين معناست كه دارو بتواند به طرف سلولهاي ويژه اي هدف گيري كند و از سدهاي بيولوژيك بگذرد و در پاسخ به علائم خارجي و فيزيولوژيك ، مقدار آزاد سازي آن كنترل شود.
امــروزه يـكــي از صـنــايـع پـرسـود و پـر رونـق ، صـنـعـت دارو و دارو رسـانـي اسـت. بـا توجه به سرمايههاي عظيمي كه دولتها و شركت در اين حـوزه قـرار داده انـد و بـا تـوجه به نيازهاي روز افـــزون بـــه داروهـــاي جـــديـــد يـــا ســـامــانــههــاي دارورساني نوين ، توجه به اين حوزه و به ويژه كاربرد فناوري نانو در اين حوزه ضروري به نظر ميرسد.
اكـثـر مـتـخـصـصان داروسازي به دنبال يافتن راههايي هستند تا از طريق آن داروها را به دقت بـه مـحـل اثـر اصلي خود برسانند تا بيشترين اثر درماني آنها بروز كند.
در حـال حـاضر اكثر داروها از طريق جذب سـيـسـتـمـيـك بـه مـحـل اثـر خـود ارائـه ميشوند. پايههاي اين نگرش بر اين مبنا است كه اگر مقدار كـافـي از دارو وارد سـيـستم گردش خون شود ، بالاخره مقداري از آن به محل اثر خود اعم از ايـنـكـه مـحـل اثـر در بـافـت ، عضو يا سلول باشد خواهد رسيد. به طور مثال برخي از داروهاي ضد سرطان از اين طريق بر روي سلولهاي در حال تقسيم تأثير ميگذارند ، اما در همان حال ممكن اسـت بـه سـلـولهـاي سـالـم نـيـز بـه نـوعـي مـانند سـلولهاي سرطاني آسيب برسانند. البته براي رويـارويـي بـا ايـن مـشـكـل و كـاهـش هزينههاي مربوط به ارائه داروهاي جديد ، بايد آنها را به طـور اخـتـصـاصـي بـر روي اهـداف تـعـيـيـن شده طـراحـي كـرد. در مواردي حتي دارو را به آنتي بادي اختصاصي سلول گرفتار مورد نظر متصل مـيكـنـنـد تـا داروي پيوند يافته بتواند به راحتي مسير اتصال خود به سلولهاي هدف را به طور اختصاصي پيدا كند. برخي از محققان نيز نقاط ورودي را در مسير متابوليك بيماريها پيدا كرده اند و بر مبناي آن داروها را طراحي و ارائه ميكنند.
فلرنها
نوع ديگري از ذرات كه در دارورساني ميتوانند مورد استفاده قرارگيرند ، فلرنها هستند كه يكي از آلوتروپهاي كربن بوده و شامل حلقههاي 5 ضلعي و 6 ضلعي از اتم كـربـن هستنـد. ايـن تـركيبـات بـه عنـوان حـاملهاي دارويي بسيار موثرواقع ميشوند. باكيبال شناخته شده ترين فلرن است كه شبيه توپ فوتبال است و از 20 شش ضلعي و 12 پنج ضلعي ساخته شده است. محققان مؤسسه C Sixty از ماكرو مولكولهاي درماني به صورت فلورنها استفاده ميكنند. فلرنها از نظر ساختاري شبيه توپ فوتبال هستند و به عنوان آنتي اكسيدان و داراي قدرت جذب راديكالهاي آزادي هستند كه در طي بيماري هائي مانند بيماريهاي اعصاب ، حملات قلبي و ديابت افزايش مييابند. انواعي از مـواد ، داراي اكسيـژن فعـال و راد يكالهاي آزاد هستند كه ميتوانند الكترونهاي غيرمزدوج خود را در تماس با مولكولهاي حياتي مانند اسيدهاي نوكلئيك قرار دهند و بــه ايــن وسـيـلــه سـبــب تـخـريـب سلـولـي و مـرگ سلـول (Apoptosis) شـونـد. محققـان C Sixty معتقدند كه فلرنها به صورت يك "اسفنج راديكالي" عمل كرده و ميتوانند كه الكترونهاي تخريب شده را در ميان بگيرند. در عمل ، فلرنها در آب نامحلول هستند لذا لازم است تا به نوعي محلوليت آنها افزايش يابد.
ليپوزومها
ليپوزومها در دارورساني با استقبال زيادي روبرو شدهاند. اين مواد ميتوانند به طور كروي مواد داروئي را در بر گرفته و احاطه كنند. تاكنون بسياري از تركيبات از جمله ضدسرطانها و آنتي بيوتيكها توسط ليپوزومها مورد استفاده قرار گرفته اند. در مقابل نـيـز شـركـتهـائـي مانند Anosys وجود دارند كه توانستهاند از ليپوزومها به صورت حاملهاي دارويي استفاده كنند. اغلب سلولها براي انتقال پيام و سيگنال مهم خود به سلول ديگر از حاملهايي به نام Dexosomeها استفاده ميكنند. در سيستم ايمني ، اين سلولهاي دندانهدار ، عوامل ويروسي و عفونت زا را حس ميكنند. در حقيقت اين شركت توانسته است Dexosomeهاي مصنوعي براي هدف قراردادن سرطان را بسازد. محققان Anosys به كمك اين روش خواهند توانست نوعي ايمني اكتسابي بر عليه انواعي از سرطانها ايجاد كنند.
روشهای دارورسانی
روشهاي متعددي براي آزادسازي و دارو رساني به منظور افزايش تأثير دارو و كاهش اثرات جانبي آنها نيز وجود دارند كه مورد تحقيق هستند. به طور مثال كاربرد پـوشـشهـايـي كـه تحت تابش نور فعال ميشوند و براي كاربرد داروهاي خاص در استخوانها به كار گرفته ميشود ، از اين موارد هستند. اين نوع داروها عمدتاً به علت نوع پوشش دادن آن ها ، غيرمحلول باقي ميمانند و در استخوانها جذب ميشوند. اين پـوشـشها پس از قرار گرفتن در معرض نور و تابش به فرم محلول درآمده و اجازه ميدهند تا دارو به محل اثر خود رسيده و تأثير كند.
برخي شركتها از نانوبلورها (معمولا ژرمانيوم و سيليكون) براي نشانداركردن فلورسانت مواد استفاده ميكنند ، در حالي كه امروزه شركتهايي چون Evident Technologies , Quantom Dots و Kereos از مـزايـاي ويژه نقاط كوانتومي براي تحقيقات خود استفاده ميكنند.
نانولولههاي كربني نوعي ديگر از ذراتي هستند كه ميتوانند در دارورساني هوشمند مورد استفاده قرار گيرند. نانولولهها داراي ساختاري استوانه اي شكل ازاتمهاي كربن در اندازههاي نانومتري است كه برحسب روش تهيه آن ميتوانند تك ديواره (صندلي ، زيگزاگ وكايرال) تا چند ديواره باشد و به خاطر خواص ساختماني منحصر به فرد آنها دانشمنـدان عـلاقـه زيادي به استفاده از آنها به عنوان حاملان دارو دارند.
بـــا اسـتـفـــاده از فـنـــاوري نـــانــو ، داروهــا را در پـوششهاي خاص از جنس نانوپوسته (شيشه پوشيده شده با طلا) قرار ميدهند و محمولههاي مذكور را به بدن تزريق ميكنند. اين مواد در خون گردش كرده و در موضع مورد نظر به آنها طول موج خاصي تابيده ميشود كه موج خروج مواد دارويــي از بـسـتـههـاي مـذكـور دقيقـاً در مـوضـع مطلوب ميشود. از آنجا كه حاملهاي دارويي اندازه كوچكي دارند ، ميتوانند پس از تحريك توسط طول موج مناسب وارد سلول شوند و در صورت نياز سلول مواد خود را آزاد كنند. بدين تـرتـيـب داروهـا نه تنها در ارگان هدف بلكه در سـلــولهــاي هـدف عـمـل مـيكـنـنـد و عـوارض جـانبـي بـه حـداقـل ممكـن مـيرسـد. از خواص مـحـمـــولـــههـــاي دارويـــي نـــانـــونــي مــيتــوان بــه سازگاري آنها با بدن ، قابليت جذب مجدد و قابليت اتصال آسان به دارو اشاره كرد.
فاكتورهای مؤثر بر اكتشافات دارويی مبتنی بر فناوری نانو
افــــزايــــش حـــلالـيـــت: از مـــزايـــاي عـمـــده سيستمهاي دارورساني مبتني بر نانو ، تأثير سريع آنهـا اسـت. ايـن مـسـئـلـه تـاحـدودي مـربـوط به فناوريهاي كپسولهكردن و به دنبال آن افزايش سرعت حل ماده در مايعات بدن است. در همين راستا ميتوان به اين نكته اشاره كرد كه ذرات 10 ميكروني سطحي معادل 2 تا 5 مترمربع به ازاي هــرگــرم دارنــد در حــالــي كــه نــانـوذرات 3 تـا 5 نــانــومـتــري داراي سـطـحــي مـعـادل 400 تـا 500 مــتـــرمـــربــع بــه ازاي هــرگــرم هـسـتـنــد. شــركــت داروسازي Elan روش روكشدهي پيشرفتهاي را دارا است كه از كنترل گستردهاي بر روي اين نــوع ذرات بــرخــوردار اســت. افـزايـش كـارايـي داروها نسبت به دوز در سيستمهاي دارورساني مـبـتـنـي بـر نانو نياز كلي مصرف دارو را كاهش مـيدهـد و احـتـمـالا بـاعـث كـاهـش هـزيـنـههـا و عوارض ناخواسته در بدن ميشود.
كاهش هزينههای توسعه: تحقيق و توسعه فـنــاوري نـانـو نيـازمنـد روشهـاي جـديـد آنـاليـز است. توسعه اين روشها و تجاريشدن آنها بـاعـث افـزايـش بـازده و بهبود وضعيت صنعت دارورسـانـي خــواهــد شـــــد. از آن جـــمـــلـــــه شناساگرهاي زيستي مبتني بر نانوذرات هستند كه در تستهاي بررسي كارايي و ميكروآرايهها كـاربـرد دارنـد. بـرخـي شـركـتها از نانوبلورها (مــعـمــولا ژرمــانــيــوم و سـيـلـيـكــون) بـــــراي نشانداركردن فلورسانت مواد استفاده ميكنند در حـالـي كـه امـروزه شـركـتهـايـي چون Evident Technologies , Quantum Dots و Kereos از مزاياي ويژهِ نقاط كوانتومي براي تحقيقات خود استفاده ميكنند.
هدفمندسازی بيشتر: افزايش كارايي داروها نسبت به دوز در سيستمهاي دارورساني مبتني بر نانو نياز كلي مصرف دارو را كاهش ميدهد و احـتـمــالا بــاعــث كــاهــش هــزيـنـههـا و عـوارض ناخواسته در بدن ميشود.
ســودمـنـدی بيشتـر بـرای بيمـاران: از ديگـر مـزايـاي فـنـاوري نـانـو كـه بـاعـث تـقـويت صنايع داروســـازي مـــيشـــود ، مــشــتـــريهـــا هــســتــنـــد. داروهاي مبتني بر فناوري نانو شايد پاسخي به نياز روزافزون به مصرف راحتتر داروها باشند. به عنوان مثال چندين داروي جديد براي انتقال به ريـه فـرمولاسيون ميشوند كه الزاماً بافت ريه محل اثرگذاري آنها نيست. آزاد شدن كنترل شده و افزايش تأثير دارو ، كاهش عوارض جانبي و سميت دارويي ، هدف قراردادن بافتي خاص يا توده اي بدخيم و همچنين بهبود قابليت پذيرش بيماران از ويژگيهاي منحصر به فردي است كه صنايع دارويي با استفاده از فناوري نانو به دنبال تحقق آن هستند. در ادامه به بررسي بخشي ديگر از داروسازي نوين با كمك فناوري نانو پرداخته ميشود.
نانو داروهای ضد سرطان
سرطان به عنوان يك از مهلك ترين و مرگبارترين بيماريهايي است كه بشر با آن مواجه است. با ورود مواد شيميايي گوناگون به زندگي بشر و آلودگي روز افزون زيست محيطي ، آمار سرطان نيز افزايش يافته است. در اين ميان اگر چه داروها و روشهاي درماني زيادي براي سرطان ارائه شده ولي به دليل آسيبهاي جدي كه اين داروها به ديگر قسمتهاي بدن ميرساند ، عوارض جانبي درمان سرطان نيز از ديگر مشكلات همراه سرطان است. لذا براي اولين بار در سال 1906 ايده ساخت دارويي كه بدون آسيب به سلامتي ساير بافتها و جوارح بدن به هدف خود برسد ، توسط پل ارليخ مطرح شد. وي اسم اين داروي فرضي را «گلوله جادويي» ناميد.
محققان كشور نيز طي ماههاي اخير موفق به ساخت نانو داروي ضدسرطان سيناد اكسوزوم شدند. در اغلب موارد هدف از ارائه و مصرف چنين سيستمهاي دارويي بالا بردن اثر درماني ، كاهش عوارض جانبي ، نگهداري مقدار دارو در يك دز مطلوب ، بهينه كردن مصرف دارو و رساندن دارو به بافت مورد نظر بدون آسيب به ديگر قسمتهاي بدن است. بسياري از داروهايي كه ظرفيت بالاي درماني دارند ، به خاطر عوارض جانبي يـا مشكـل تـوليـدشـان بـه شكلـي كـه بـه راحتي قابل واگذاري به بيماران باشد ، توسعه نمييابند.
در ايـن گـونـه مـوارد فنـاوري نـانـو راه كـارهـايـي را بـا تركيب اجزاي فعال داروها با مولكولهاي دوام آور يا با فناوريهاي جديد توليد دارو به صورت پودرهاي خيلي ريزتر ارائه داده است. به عنوان مثال برخي از شركتها در حال حاضر داروهاي تنگي نفس و مسكن را به صورت پودري با ابعاد نانومتري توليد ميكنند كه با استنشاق آن نسبت به روشهاي سنتي جذب سريعتري از دارو به بدن صورت ميگيرد.
اين نانو داروي ماده دوكسوروبيسين كه براي درمان سرطان استفاده ميشود و در واقع يك سم سلولي است كه چون انتخابي عمل نميكند ، غلظت آن در بافتهاي سالم و توموري تقريباً برابر است. درون نانو كپسولهاي ليپوزومي محبوس ميشود تا هم اثرات جانبي آن كاهش يابد هم اثرگذاري دارويي آن بالا رود. قطر اين نانو دارو در حدود 100 نانومتر است و علاوه بر اينكه كوچكي آن براي ورود به بافت پر عروق تومورها مناسب است ، توانايي انتقال يك حجم قابل توجه از دارو را نيز دارد. همچنين حلاليت بهتر دارو ، سميت كمتر ، مدت زمان بيشتر باقي ماندن در سلول هدف و تسهيل ورود به داخل سلول از ديگر مزاياي آن عنوان شده است.
ويواژل داروي ضد ويروس ايذر بر پايه دندريمر است. دندريمر نوعي پليمر است. پليمرها ميتوانند به صورت خطي يا شبكهاي باشند كه دندريمر يك پليمر شبكهاي به حساب ميآيد. در يك دندريمر ، زنجيرههاي مولكولي پليمري شده شبكه اي كه هر كدام شعبـههـاي جـديدي ميسازند در نهايت يك مغز يا هسته مركزي را شكل ميدهند. درمانهاي جديد سرطان از راه فناوريهاي نانومواد مغناطيسي در حال توسعه هستند. اين درمانها بر اساس نانو ذرات آهن مغناطيسي است كه با تغيير يك ميدان مغناطيسي اعمال شده قابل گرم شدن است. اين حرارت باعث ميشود كه سلولهاي سرطاني كه از سلولهاي معمولي به دما حساس تر هستند از بين بروند.
منبع: ماهنامه مهندسی پزشکی
نظرات شما عزیزان: